Hoewel ze ons dagelijks leven al langer verlichten dan er een stroomnet is, zijn er slechts weinig designs van verlichtingsvormen die meerdere generaties weten te bekoren, ongeacht hoe intrinsiek deze leeftijdscategorieën ook verschillen wat smaken en kleuren betreft. Eén ontwerp dat daar wel in slaagt, is de PH Artichoke van Poul Henningsen voor fabrikant Louis Poulsen. Sowieso kunnen we stellen dat z’n opvallende vormgeving niemand blauw-blauw liet, laat of waarschijnlijk ooit zal laten!
Terug in de tijd
Ook vandaag gebeurt het vaak dat een verlichtingselement specifiek voor één opdrachtgever – of het nu een bedrijf of een horecazaak is – wordt ontworpen, en dat was in de vijftiger jaren niet anders. Toen de Deense designer Poul Henningsen in ’58 de vraag kreeg om een armatuur te ontwikkelen voor het Langelinie Pavillonen-restaurant in hartje Kopenhagen, kwam hij echter met zo’n spraakmakend ontwerp op de proppen, dat een verdere vermarkting van het ontwerp onmogelijk in te dijken viel.
De wereld leerde Henningsen voor het eerst kennen toen de Deense architect, journalist, scenarist en kunstcriticus in 1925 tijdens de Wereldtentoonstelling in Parijs (‘Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes’) exposeerde met de eerste lamp uit zijn PH-serie. Ook deze ‘Parijs-lamp‘ (hieronder op de foto links) werd gekenmerkt door verschillende lagen zodat het licht wordt gefragmenteerd zonder dat de lichtbron zelf zichtbaar is.
De PH Artichoke zelf was gebaseerd op een eerder ontwerp van Henningsen, met name de PH Septima, een ontwerp uit de periode 1927-1931 met maar liefst 7 glastinten (hieronder op de foto rechts). Op de vooravond van WOII werd de samenwerking tussen Henningsen en fabrikant Louis Poulsen, en zo ook de productie van de PH Septima echter afgebroken, wat vooral toe te schrijven viel aan een tekort aan grondstoffen. Tijdens de Duitse bezetting besloot Henningsen, samen met z’n vriend Arne Jacobsen (bekend van De Vlinder) en hun respectievelijke echtgenotes, net als zovele andere creatieve geesten, Denemarken te ontvluchten en onderkomen te zoeken in Zweden.
Maar goed, na de oorlog wist lichtstylist Henningsen het initiële ontwerp van de PH Septima te reïncarneren in de PH Artichoke, een armatuur die meer nog dan z’n illustere voorganger de tand des tijds zou weten te doorstaan. Pittige anekdote: de PH Artichoke wist helaas ook dieven te bekoren. Enkele jaren terug, in 2009, ging men bij een inbraak in het Langelinie Pavilionen-restaurant aan de haal met vijf oorspronkelijke armaturen. Gelukkig slaagde de politie erin de ontvreemde ontwerpen te traceren via Ebay en terug te brengen naar hun heimat.
Ontwerp
De PH Artichoke Lamp, zoals het ontwerp officieel heet, is opgebouwd uit maar liefst 72 verschillende stalen lamellen, die met de hand werden vastgemaakt in 12 niveaus. Belangrijk was dat de lamellen op die manier werden gepositioneerd, dat de lamp voldoende licht kon verspreiden, maar nimmer verblindend zou zijn, ongeacht van waar je kijkt. De lichtbron is dan ook nooit rechtstreeks te zien.
Poul Henningsen:Het resultaat is een fascinerende sculptuur, waarbij je niet ver hoeft te zoeken waar de naamgeving vandaag komt. Al dient het gezegd: klaarblijkelijk zou de oorspronkelijke Deense naam, PH Kogle, niet refereren naar de artisjok, maar verwijzen naar de dennenappel. En ook wij neigen meer naar de vergelijking tussen de lichtarmatuur en een dennenappel.“Alles in de woning is ondergeschikt aan een goede plaatsing van de verlichting. Het kost niks om een ruimte op een correcte manier te verlichten, enkel een zekere vorm van cultuur.”
Henningsen, die opgroeide in een klein Deens dorpje waar nog geen elektriciteit lag, streefde ernaar die zelfde sfeer te scheppen met een elektrisch peertje, zoals het geval was met de gaslamp van weleer.
Poul Henningsen:De PH Artichoke is er tegenwoordig in koper of roestvrij staal, geborsteld, gecoat of natgelakt. In 2008, ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van het ontwerp, lanceerde Louis Poulsen een jubileumuitvoering in gezandstraald glas, maar dat was niet het enige: er werd ook een limited edition van slechts 50 stuks voorgesteld waarvan de lamellen gecoat waren met 24 karaats goud! De retailprijs voor een stuk uit deze genummerde serie bedroeg maar liefst 100.000 dollar!“De PH is ontworpen vanuit het moeilijkste maar meest nobele doel: het verlichten van de woning. De bedoeling is om de woning te verrijken, net als het leven van de bewoners, en om te kunnen voorzien in gemoedelijke, relaxerende avonden.”
Qua afmetingen zijn er vier uitvoeringen van de originele PH Artichoke, met respectievelijk diameters van 48, 60, 72 en 84 cm. Het gewicht van de PH Artichoke is zo aanzienlijk, dat een supersterke bevestiging en een ophanging mits staalkabels uit de luchtvaart absoluut noodzakelijk is.
Gezien de technologische evoluties is de PH Artichoke er voortaan ook in een dimbare ledversie van 96 Watt die hetzelfde lichtrendement, comfort en sfeer zou bieden als de oorspronkelijke gloeilampversie van 500 Watt.
Prijs
Ook vandaag is het ontwerp nog steeds stevig gegeerd. De hoge vraag, samen met de handenarbeid die in de assemblage sluipt, impliceert dat de marktprijs van de PH Artichoke ook vandaag nog aanvat vanaf een aanzienlijke 6600 euro! Voor de grootste uitvoering loopt de prijs op tot een gevoelige 15000 euro.
Ontwerpen die wel wat weg lijken te hebben van de PH Artichoke
De hoge kostprijs maakt dat slechts weinig gegadigden in staat zijn om de aankoop ook effectief te maken. Deels ook hierdoor zijn er enkele ontwerpen die de initiële vormgeving ergens wel benaderen.
Norm 69
Zo is er bijvoorbeeld de Norm 69 lamp van Normann Copenhagen, een vergelijkbaar design waarvan de prijs varieert van circa 90 euro voor de kleinste variant tot 245 euro voor de grootste uitvoering, nog steeds een fractie van de prijs van de originele PH Artichoke. Het ontwerp van ene Simon Karkov dateert van het jaar van de maanlanding (1969) en bestaat uit 69 verschillende elementen, twee redenen die de naamgeving met andere woorden bepaalden.
Zappy
Meer nog dan de PH Artichoke, die, zoals we al vertelden oorspronkelijk de PH Kogle of ‘dennenappel’ genoemd wordt, lijkt deze Zappy van de Duitse firma Schneid op de boomvrucht. Het ontwerp, opgetrokken uit FSC-gelabeld eikenhout, wist in 2014 nog een erkenning binnen te halen voor een wedstrijd voor duurzame productontwerpen. De prijzen van de Zappy variëren naargelang de afmeting tussen 349 en 499 euro.
Silvia
Voor de Silvia lamp van het jonge Deense bedrijf Vita liet designer Soren Ravn Christensen zich net als Henningsen voor de PH Artichoke inspireren door de dennenappel. De prijzen van dit ontwerp liggen, afhankelijk van het materiaal en de afmeting, tussen 49 en 99 euro.
Discocó
De Discocó van het Franse merk Marset werd in 2008 ontworpen door designer Christophe Mathieu. Ook van dit ontwerp lijkt er met de 35 ‘blaadjes’ wel wat artisjok ingeslopen.
Heb je er nog gezien? Laat het ons zeker weten!
(All images courtesy Louis Poulsen; Normann Copenhagen, Zappy, Vita, Marset)
Bekijk hier ook enkele andere designklassiekers!
